Des attitudes des figures
Je dis que le peintre doit remarquer les attitudes & mouvements des hommes immediatement aprés qu’ils viennent d’estre produits par quelque accident subit, & il doit les observer sur le champ, & les esquisser sur ses tablettes pour s’en souvenir […] pour en estudier l’expression aprés ce modele, parce qu’une telle action n’ayant point une véritable cause, elle ne sera ny prompte ny naturelle, mais il est bien advantageux de l’avoir auparavant remarquée dans le vray original naturel, & puis faire tenir un modele en ce mesme acte pour s’aider un peu l’imagination, & tascher d’y descouvrir encore quelque chose qui fasse au sujet, & puis peindre aprés.

Nos plus grands Maistres s’y trouvent embarassez, & souvent ne conviennent pas entre eux ; ils se forment differentes idées de beauté ; lesquelles ils reglent presque toûjours suivant leur païs & leur tempérament.
Je dis suivant leur païs : car comme tous les hommes, dans leur air & dans leurs manieres, tiennent toûjours beaucoup du climat où ils sont nez, les Peintres se forment des goûts particuliers sur les objets qu’ils voyent sans cesse, dont ils se remplissent tellement l’imagination, qu’ils y conforment toutes leurs Figures.
De là vient qu’il y a des Provinces du nom desquelles on caracterise les peintres en disant c’est du goût de tel Païs, & qu’en effet ce goût se trouve, ou plus ou moins dans tous les Dessignateurs de ces Nations.
Pour ce qui est du temperament, il agit encore plus puissamment en nous. Comme c’est luy qui fait la distinction la plus essentielle d’un homme a un autre, il a part à tout ce que nous faisons. C’est dans ce sens qu’on peut dire qu’un Peintre se peint soy-mesme dans ses Ouvrages, & que si nous avions assez de penetration, nous y pourrions lire ses inclinations dominantes. Un sentiment secret né avec nous, & dont souvent on ne connoît pas la cause, est ordinairement ce qui nous determine dans nostre choix, & nous fait conformer nos figures à l’air des personnes pour qui nous aurions le plus de penchant.
Il y a mesmes des Peintres en qui le temperament est si marqué qu’on ne sçauroit s’y méprendre. Nous en avons eu qui ne se portoient d’eux-mesmes qu’à certains sujets ; les uns à des sujets agreables comme des bains de Diane, des jeux de Nymphes, & choses semblables ; d’autres choisissent toûjours des sujets rudes, des sortileges, des apparitions de morts, & toutes choses naturellement effrayantes.
Si l’on prenoit la peine de les observer suivant cette remarque, on trouveroit que la façon de vivre des uns & des autres répondoit à leurs Ouvrages, & que le caractere de leur esprit y estoit marqué, non seulement dans le choix des sujets, mais encore dans chaque Figure en particulier.

Voorts de andere kleynen Aert-Vruchten moeten na het leven sien te doen, want den Liefhebbenden Konstenaer die hem hier in wil oeffenen, behoort altijt genegen te wesen om het leven doorgaens met aendacht te beschouwen, ten eynde als hy het leven moet missen, sich door sijn geoeffende inbeeldingh soude konnen behelpen, want alles te beschrijven is hier onmoghelijck.
Maer eer wy dit Capittel eyndighen, soo staet eens voor al noch aen te mercken, en in sonderheyt inde Vruchten, datmen deselve niet altijt van eenerley Colorijt en moet maecken, voornamentlijck daer een selfde dingh verscheydemael in een stuck wercks vertoont, gelijck als in Freuytagien, daer den eenen Appel, Peer, Abrikoos noch Pruym, niet juyst en is als den anderen, maer altijt verschillende, d’een geelder, groender, rooder, en soo voorts als d’ander, welck een playsantie in ’t aensien is, en ’t verstant des Constenaers  te kennen geeft.

Soo kan men oock uyt het gene alreede geseyt is, sich versekeren, hoedanigh de leersame onderwijsingen, de natueren moeten te bate komen, om daer door, met alles wat tot een volkomen Konstenaer vereyst wert, de Natuerlijcke toe-genegentheydt te voltoyen; […] Insghelijcks moeten oock de Jonghelinghen ( van welckmen sich yets goets beloven mag) van een seer neerstigen ende arbeytsamen Geest zijn, opmerckende ende sinspeligh van gedachten, vol van fraye inbeeldingen ende fantasien.
Sy moeten arbeytsaem ende neerstigh wesen, om dieswille dat soodanige Konst noch om Gout noch Silver kan verkregen werden, maer alleen door een wercksame oeffeninge; voor welcke d’Oude plegen te seggen dat de Goden alle dingh verkoopen. Opmercksaemheyt van gedachten moetense hebben, om door ghewoonte van die daghelijcks te oeffenen, sterck van inbeeldinge te werden; ten eynde sy die allengskens tot het uytvoeren van haere hooghverhevene fantasien souden leeren in ’t werck stellen. {Watmen doen moet om sijn ghesteltheyt te verbeteren.} Hierom wil L. Davincy, dat een Jongh Schilder gheen dingen en mach versuymen, soo in het beschouwen der natuerlijcke voorwerpselen, ende bysondere voorvallen, als in het ondersoecken en overleggen van fraye Historyen, Poëtische verdichtselen, ende outheden, als anders; daer uyt hy niet yets en soude vinden, dat tot sijne study dienstig mogte zijn, om daer aen te gedencken: Gemerckt de inbeeldingen ende fantasien in ons gestelt zijn, als een Register, ofte aenwijser van ’t geen wy oyt met onse oogen gesien, ende met ons verstant begrepen hebben.

Hier by sal, oock eyndelingh, een verstandigh Konst-oeffenaer moeten weten, dat hy hem boven de study van alle voorgemelde dingen, seer neerstigh besich houdt omtrent het beschouwen van het natuerlijck leven, ende dat in alle voorvallen daer ’t mogelijck is ghebruycken, want datmen sich soude willen laten voorstaen, soo rasmen eenige trappen vande Konst te boven is geklommen, datmen alle de formen, en doeningen van het leven in sijn memorye kan houden, ende tevoorschijn brenghen, soo wanneermen die aan zijn inventien wil toepassen, die soude sich seer dickwils bedrogen vinden; {By alles watmen navorst moet ook vooral het leven gekent worden.} alwaert saecke yemant in alle de voorige studien sich al heel wel geoeffent had: Want het natuerlijck leven is in alles soo rijck, overvloedigh, konstigh en geleert, dat onse geheughnis op verr’na niet machtig is die geheel te bevatten veel min te behouden: Invoegen men noch Wercks genoegh vint om de gedachten besich te houden ontrent de menighte der saecken, diemen in ’t leven niet altijdt en kan bekomen, ten sy slechts in een schemerent oogenblick, of andersins door een krachtighe verbeeldenskracht, die door het sien van veele saecken ende verstandigh begrijp der dingen op-gekoestert ende ondersteunt wort: Welck ontrent het uytstorten van Geestige fantasien veele vermach; en deswegen niet t’onrecht aengeraden daer na te trachten, want door de inbeeldinge soo konnen wy d’afwesende dingen ons soo gemeen maecken als ofmen die tegenwoordich by sich hadde; {Wat d’Inbeeldingh vermagh.} invoegen daer niet anders dan de handt des Constenaers van nooden is om die op den Schilder-doeck te brenghen; waerom oock eenighe de In-beeldinghen by waeckende Droomen vergeleken hebben.

[…] en een schilder mag zijn arbeijd en konst meest te vergeefs reekenen, als hy verwen ’t zamen schikt, die gantschelijk niet by den anderen voegen, en ’t voornaamste door ’t mindere zijn glans verdooven wilt: […]
{Hoe op de verwen toe te passen.} Maar om dit op ons oogmerk to te passen, zo ist’t wel wat beswaarlijk te bepalen, in wat voor verwen deze wetten plaatze grijpen: dog de eygene beproevinge en ondervinding en ’t neerstig beschouwen der volmaakste leermeester der nature, die in bloemen, regenboog, vogelen, steenen en velerley zaken veelerhande verwen by elkanderen schikt, kan ons mettertijd, insonderheid wat oordeel gebruikende al redelijk gerust stellen: maar de volstrekte bepalinge zou afhangen van den aard der verwen die nog niet bekent is als’t behoort, en van de kragt der gezichtszenuwen en inbeeldinge:

{Men kan die niet vast bepaalen.} Wat my aangaat, hoewel ik de vrye geest der Schilderen niet binden wil, en wel weet wat kragtige inbeeldingen zomtijds ‘er zijn, en dat een Meester zoo vast kan weezen, dat hy zonder regulen, heeft leeren alles schilderen na zijn afwykingen, en ook dat d’eene d’inbeeldinge in zommige dingen anders als d’andere geleid wordt; {Maniere des Autheurs.} zal alleenlijk ten dienste der Leerlingen mijn maniere en ordre voorstellen, die ik niet twijffele, of zal eenige dienst en vrugt konnen toebrengen.

{Wonderlijke veranderlijkheid.} Om nu in de avondlogten veele wonderlijke veranderingen in te voeren, kanmen de Zonne van een tot agt graden wel verbergen onder den gezigteinder: en dan overweegen, wat al speelingen, straalingen door weersteutinge en straalbuiginge tot ons oog konnen komen, en dikwils zig in ’t bespiegelen van zoodanige lugten oeffenen, om de inbeeldinge en vernuftige uitvindingen veerdiger te maaken, […]

in SANDRART, Joachim von, Academia nobilissimae artis pictoriae eruditae, trad. par RHODIUS, Christian, Nürnberg, Froberger, 1683., p.2

in SANDRART, Joachim von, Academia nobilissimae artis pictoriae eruditae, trad. par RHODIUS, Christian, Nürnberg, Froberger, 1683., p.2