WELSTAND (n. m.)

BIENSÉANCE (fra.) · CONVENANCE (fra.) · DECORUM (eng.) · EURYTHMIE (fra.) · PROPERTY (eng.) · WOHLSTAND (deu.) · WOHLSTÄNDIGKEIT (deu.)
TERM USED AS TRANSLATIONS IN QUOTATION
BIENSÉANCE (fra.)
TERM USED IN EARLY TRANSLATIONS
/ · ANSTÄNDIG (deu.) · DECENCY (eng.) · DECOROUS (eng.) · DECORUM (lat.) · DECORUM (eng.) · ELEGANCE (eng.) · GRACE (eng.) · ORNAMENT (eng.) · WOHLSTAND (deu.) · WOHLSTÄNDIGKEIT (deu.)
BLANC, Jan, Peindre et penser la peinture au XVIIe siècle : la théorie de l'art de Samuel van Hoogstraten, Berne, Peter Lang, 2008.
DETHLEFS, Hans Joachim, « CONVENANCE », dans HECK, Michèle-Caroline (éd.), LexArt. Les mots de la peinture (France, Allemagne, Angleterre, Pays-Bas, 1600-1750) [édition anglaise, 2018], Montpellier, Presses Universitaires de la Méditerranée, 2018, p. 138-144.
KERN, Ulrike, Light and Shade in Dutch and Flemish Art. A History of Chiaroscuro in Art Theory and Artistic Practice in the Netherlands of the Seventeenth and Eighteenth Centuries, Turnhout, Brepols, 2013.

FILTERS

LINKED QUOTATIONS

10 sources
38 quotations

Welstand est lié avant tout aux actions et postures, mais aussi à la peinture dans son ensemble. Selon Kern, [ms p. 72-73] Van Mander emprunte le mot « welstand » à Rivius qui emploie « wolstand » pour traduire venustas, dignitas, gratia et concinnitas dans le DP. Ainsi, Van Mander recourt à « welstand » pour traduire grazia, stare in atto veramente perfetto, ou bello chez Vasari (voir n. 81 p. 72). [MB]

Quotation

13 Natuerlijck sietmen in staende postueren,
T’hooft ghemeynelijcken ghekeert te wesen
Soo den voet gherecht is, noch salmen spueren,
Dat t’Lijf hem altijt wil schicken en rueren
nae t’weynden des hoofts, als steunsel van desen :
maer dit wordt in de stellinghe ghepresen
Werckelijcker, nae Actitudens orden,
t’Hooft elders als t’Lichaem gheweynt te worden. {Van t’hooft te weynden anders als t’lichaem.}
 
14 Oft tammighen onaerdt wil ons ontpaeyen,
Dus moetmen op veelderley wijse pooghen
Ter beste welstandicheyt t’hooft te draeyen,
Want sulcx can gantsch bederven oft verfraeyen
Den aerdt eens Beeldts, in verstandighen ooghen :
Doch gheen omdraeyen is wel te ghedooghen
Aen gheestlijcke Beelden, die men op’t beste {Geestelijcke Beelden hoeven niet veel omdraeyen des hoofts.}
Soeckt te maken devotich en modeste.

[D'après NOLDUS 2008, p. 52:] 13 Au naturel, on voit dans les postures debout que généralement la tête en est tournée dans la même direction que le pied et l’on verra aussi que le Tronc a tendance à se régler sur le mouvement de la tête, étant son support. Mais la posture louée comme la plus efficace selon les règles de l’Attitude, est celle ou la tête est tournée au contraire du Corps.{Du fait de tourner la tête dans le sens opposé à celui du corps.} 14 Sinon, une fadeur dénaturée nous déplaira. Il faut donc essayer, de multiples façons, de tourner la tête au mieux selon la bienséance, car ainsi, on gâche ou embellit complètement l’aspect d’une Figure, aux yeux des connaisseurs. Mais aucune torsion n’est vraiment acceptable pour des Figures religieuses qu’on essaye de rendre {Des figures religieuses n’ont pas besoin que la tête tourne beaucoup.} le plus contemplatives et modestes possible.

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

18 {Hoe de knien eens sittenden oft liggenden Beelts crommen moeten, oft niet.}
Dus moghen wy noch meer (naer onsen weten)
Eens Beeldts onwelstandicheden hier nommen, […].
 
19 Doch te maken de voeten van een Vrouwe {Hoe een Vrouw beelts beenen ende voeten gestelt moeten wesen.}
Al te wijt van een ghestaen oft gheleghen,
Sonderlinghe staend’, is ghedaen ontrouwe
Teghen den welstandt, vereysschende nauwe
De voeten by een, van eerbaerheyts weghen :
Dan moet men oock mijden somwijlen, teghen
Welstandt trongen oft soo yet te vercorten, {Te veel vercortinge niet prijselijck.}
Want sulcx te veel doet cleyn gracy uytstorten
.
 
20 {Daer t’beelts heupe uyt swanckt, moet de schouder leeghst zijn.}
[…]

 
21 Noch isser oock een onverstandich teycken,
Als men den arem van de laeghste schouder,
Daer de boots’ uytswanckt, om hooghe doet reycken,
Ten wil tot welstandt niet wel schoone bleycken,
Al worde t’ghebruyck hier van tweemael ouder,
Dus naer den rechten aerdt, liever men souder
Die van de hoochste schouder toe ghebruycken,
Om eenen oncierlijcken standt t’ontduycken. {Desghelijcx den arme, die om hoogh reyckt, moet wesen die op d’ander sijde van het swancken.}

 
22 Noch verder, om allen welstandt verstercken,
Isser oock een stuck weerdich te betreffen,
Voor cloecke sinnen, die op alles mercken,
Te weten siet, Beelden die niet en wercken,
Sullen niet ghelijck t’samen opheffen
Beyde handen oft armen, te beseffen
Is wel dat veranderingh can verblijden,
Oock salment aen beenen en voeten mijden. {Datmen beyde armen oft beyde beenen niet sal laten gelijcke actie doen, ten waer het Beeldt yet moest soo wercken.}
 
23 {Men sal niet te seer wildt zijn, in een Beeldt onmatelijck te draeyen.}[…]

[D'après NOLDUS 2008, p. 54-55:] 18 Alors nous pouvons icter ici (selon ce que nous savons) d’autres positions malséantes d’une Figure. {Comment il faut plier ou pas les genoux d’une Figure assise ou couchée} […] 19 Mais pour une Femme, debout ou couchée, surtout debout, {Comment il faut arranger les jambes ou les pieds d’une Figure Féminine.} poser les pieds trop loin l’un de l’autre est manquer de respect envers la bienséance qui exige de rapprocher les pieds à cause de la décence. Parfois, il faut éviter aussi de raccourcir des visages, et des parties semblables, contre la bienséance. Trop de raccourci n’est pas louable Le faire avec excès produit bien peu de grâce. 20 {Du côté du déhanchement de la figure, l’épaule doit se baisser.} 21 Il est un autre signe d’ignorance : faire tender vers le haut le bras de l’épaule basse, {De la même façon, le bras qui se tend vers le haut doit être celui qui est opposé au déhanchement.} celle qui est associée avec le déhanchement. Cela ne paraît pas conforme à la vraie bienséance même si cet usage dure encore cinque mille ans. En fait, selon les bonnes règles, on devrait bien plutôt y employer le bras de l’épaule haute pour éviter une position sans grâce. 22 Pour confirmer la bienséance, il est encore un autre élément digne de consideration pour des esprits solides et très attentionnés : des Figures qui ne sont pas en action ne doivent pas en même temps lever les deux mains ou deux bras. {Qu’il ne faut pas faire faire la même chose par les deux bras ou les deux jambes, sauf si l’action de la figure le rend nécessaire.} Il est à noter, en effet, que la variété nous enchante. On évitera la même erreur aux jambs et aux pieds. 23 {Il ne faut pas être trop impétueux, en tordant démesurément une Figure.} […]

onwelstandicheden

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

38 Ons maeghden en Vrouwen met zedich wesen {Vrouwen standen en actien soet en zedich.}
Laet dan vercieren, om welstandts verstercken,
Al heeft Zeuxis Homerum (soo wy lesen)
Elders al te vele ghelooft in desen,
Dat hy in Wijfs beelden heeft laten mercken
Oock ernstighe, herde, en grove wercken,
Al welcke dinghen sullen den volwassen
Ionghelinghen, oft Amasones passen.

 
39 Sonderlinghe stercke ghestelde Mannen
Sullen doen gheweldigh’ acten en standen {Standen en actien nae de macht der Beelden.}:
maer Ionckheyt, die swaermoedicheyt wil bannen,
Moet wesen wacker met leden ontspannen,
Gants vry en los, nu de stellinghe van den
Oude Mannen, die sullen metten handen
Yet vattend’ hun swacke lijf onderhouden,
Met vermoeyde beenen gheneyght om vouden.

 
40 Summa, nae Persoons crachten en ghemoeden
Sullen dan alle bootsen zijn bevonden,
Oock nae hun doen, als wel is te bevroeden :
Want hem een vecht-boots al anders sal spoeden,
In stellingh en acty woester ontbonden,
Dan een Philosophe, die diepe gronden
Schijnt te bedisputeren aen zijn gesten,
Dit moetmen al onderscheyden ten besten. {Onderscheyt der actien, nae gemoeden oft staten der Menschen.}

[D'après NOLDUS 2008, p. 59:] 38 Ornons donc les Vierges et Femmes d'une vertueuse apparence {Les postures et gestes des Femmes sont doux et chastes.} pour renforcer la bienséance, même si (comme nous le lisons) Zeuxis à Homère a par ailleurs trop fait confiance en montrant aussi des Figures féminines dans des travaux épuisants, durs et harassants qui ne conviennent exclusivement qu'à des Amazones ou des adolescents. 39 En particulier, des Hommes de constitution robuste doivent montrer des actions et des postures puissantes. {Les postures et les gestes doivent correspondre à la force des Figures.} Mais la jeunesse, hostile à ce qui est trop sérieux doit être alerte, avec des membres décontractés, complètement libres et détendus. À présent, passons à la posture des Vieillards qui, s'appuyant des mains sur quelque chose, soutiendront leur faible corps avec des jambes fatiguées, qui s'apprêtent à céder. 40 En somme, toutes les figures se conformeront aux forces et tempéraments des Personnages {Distinction des mouvements selon les tempéraments et conditions des Hommes.} et aussi à leurs actions, comme il est manifeste car une figure de lutteur s'agite autrement plus férocement en posture et en mouvement, qu'un Philosophe qui, au vu de ses gestes, semble disserter de choses profondes. On doit bien mettre tout ceci en évidence.

Conceptual field(s)

CONCEPTION DE LA PEINTURE → composition

Quotation

11 Eerst suldy bevinden uyt ondersoecken
In u ordinancy welstants fundacy,
Wanneer ghy u perck alle beyde hoecken, {Van wedersijds de hoecken wel te vullen.}
Bequamelijck vervult met uwen cloecken
Voorbeelden, bouwingh’oft ander stoffacy
En dan de middelste vry open spacy,
Gh’en sult soo weynich daer niet brenghen binnen,
Of ten sal stracx eenen welstandt ghewinnen.

 
12 Want ons ordinancy moeste ghenieten
Eenen schoonen aerdt, naer ons sins ghenoeghen,
Als wy daer een insien oft doorsien lieten {Van een doorsien te laten, alst te pas mach comen.}
Met cleynder achter-beelden, en verschieten
Van Landtschap, daer t’ghesicht in heeft te ploeghen,
Daerom moghen wy dan oock neder voeghen
Midden op den voorgrondt ons volck somwijlen,
En laten daer over sien een deel mijlen.

[D'après NOLDUS 2008, p. 64:] 11 Tu dois d’abord découvrir en tâtonnant comment construire une ordonnance bienséante. Si tu remplis habilement les deux bords de ton tableau {Qu’il faut bien remplir les angles des deux côtés.} avec des protagonistes de grande taille, de l’architecture ou d’autre étoffage pour laisser libre l’espace central, la moindre chose introduite à cet endroit y gagnera en bienséance. 12 En effet, notre Ordonnance sera sans doute très belle, elle délectera notre esprit, si nous y laissons une percée ou échappée {Qu’on peut laisser une échappée si elle vient à point nommé.} avec au fond de petites figures et une perspective sur le Paysage où le regard peut se promener. Ainsi nous pouvons parfois permettre à notre peuple de s’asseoir au milieu du premier plan –derrière eux- une grande distance.

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

23 Veel verscheydenheyt, soo van verw’ als wesen,
Sullen wy naervolghen, wijs en bevroedich,
Want dat brengt een groote schoonheyt ghepresen :
Doch moeten wy vermijden neffens desen,
In Steden, Huysen, Berghen, onbehoedich,
Oft ander dinghen, te zijn t’overvloedich, {Te veel Berghen, Steden, Huysen, oft verschiet, misstaet.}
Want al te veel, neemt veel welstants ghenietens,
Al en ist maer oock al te veel verschietens.

[D'après NOLDUS 2008, p. 131:] 23 Nous devons viser, avec sagesse et prudence, beaucoup de diversité, autant par les couleurs que par les formes, parce que cela produit une grande et louable beauté. Mais à côté de cela, nous devons éviter d’introduire, sans réfléchir, une abondance de Villes, Maisons, Montagnes, ou autres éléments. {Il est malséant d’introduire trop de Montagnes, Villes, Maisons ou perspectives.} En effet, ce qui est de trop nuit à la jouissance et à la bienséance, même si ce n’est que trop de perspective.

Conceptual field(s)

Quotation

1 Een sonderlingh deel hebben wy nu vooren, {Het Laken, een uytnemende deel, tot welstandt dienende.}
Dat tot Schilder-const welstandt sal bestrecken,
Te weten, t’Laken : welck by naeckt (als Cooren
By Wijn) oock wel voeghend’ is, nae behooren :
Want behoeflijckheyt en schaemte te decken
Het Lichaem leeren en cleeren aen trecken
Bysonder hier onder den Beyr coudt Noordich,
Over t’hooft ons hanghende teghenwoordich.

[D'après NOLDUS 2008, p. 153:] 1 Nous abordons maintenant un élément qui contribuera à la bienséance de la peinture: {Les Tissus, un élément par excellence qui contribue à la bienséance.} les Tissus, qui, (comme le Blé avec le Vin) vont bien avec le nu, comme il se doit. En effet, nécessité et pudeur nous apprennent à couvrir le Corps et à mettre des habits, en particulier ici, dans le Nord, sous la Grande Ourse, Qui réellement nous pend au-dessus de la tête.

Conceptual field(s)

Quotation

Ghelijck dan de voornaemste kracht der Schilderyen gheleghen is in de bequaeme naeboetsinghe der eyghenschappen diemen in d’onroerende dinghen verneemt, als oock in de levendighe afbeeldinghe der beroeringhen diemen in de roerende dinghen speurt; soo moeten wy het mede daer voor houden, dat de welstandigheyd des gantschen wercks gheoordeelt wordt allermeest in ’t ghebaer ende in ’t roersel der figuren te bestaen, wanneer deselvighe yet merckelicks doen of lijden. Dies plaght oock het levendighe roersel, nae d’eene of d’andere gheleghenheyd der figuren, somtijds Actie somtijds de Passie ghenaemt te worden: Want de Beelden die de kracht van eenig ernstigh bedrijf in haer uyterlick ghebaer uyt-wijsen, worden geseyt een goede Actie te hebben; d’andere daerenteghen die d’inwendige beroeringhen haeres ghemoeds door d’uytwendighe ontseltheyd te kennen geven, worden gheseyt vol van Passie te sijn. Dit vervult de wercken met eenen levendighen gheest, ’t is de rechte ziele der Konste.

[Suggested translation, Marije Osnabrugge:] Just like the main power of Paintings lies in the capable imitation of the characteristics that one perceives in the unmoving things, as well as in the lively depiction of the movements that one detects in the moving things; as such we have to consider as well, that the harmony of the whole work is thought to exist most of all in the gesture and the movement of the figures, when they do something remarkable or suffer. As such the living movement also tends to be called after one or the other situation of the figures, sometimes Action and sometimes Passion: Because the Images that show the power of a serious occupation in their outward gesture, are said to have a good Action; the other on the other hand who demonstrate the internal movements of their mind by means of an outward dismay, are said to be full of Passion. This fills the works with a lively spirit, it is the true soul of the Art.

Junius explains that there are different types of movement (beroering) in an art work, which he also calls movement (roersel) and gesture (gebaar). On the one hand, he uses the term action (actie), which refers to the outer movement of the figures. On the other hand, there is the passion (passie), which reflects the inner movements. The correct depiction of the different movements should lead to a well-composed whole (welstand). The rest of paragraph IV.2 describes the different emotions, not necessarily in direct relation to art. The phrasing of this paragraph is different in the Latin and English edition. [MO]

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

[...] dat allerley Schilderyen dies te slimmer sijn, hoe beter dat haeren sin als oock de verstroyde ghedeelten der selvigher souden gheweest sijn, indien syse door een goede schickinghe bequaemelick hadden opghemaeckt. Want ghelijck de welstandigheyd van een goede Ordinantie door d’uytnemenheyd der dinghen die wel in een ghevoeght sijn dapper verfraeyt wordt, soo plaght oock d’onghevoeghlickheyd van een quade Dispositie gheweldigh verleelickt te worden door de treffelickheyd der dinghen die onbequaemelick t’saemen ghevoeght sijn; vermids de grove versuyminghen, die inde schickinghe begaen sijn, niet alleen door het licht der dinghen selver gheopenbaert worden, maer men kanse met eenen oock ghemackelick ontdecken uyt de onghelijckheyd der verwen, als mede uyt de holle oneffenheyd van diepe kloven en scheuren die allenthalven in ’t ondichte en misvoeghde werck sijn te vinden.

[Suggested translation, Marije Osnabrugge:] …that all sorts are therefore more clever, the better their use as well as the scattered parts of it would be, if the would have competently drawn them up by means of a good order. Because like the harmony of a good Ordinance is embellished much by the excellence of things that have been assembled well, as such the disorder of a bad Disposition is made much more ugly by the decency of things that have been combined in an incompetent manner; while the grave omissions that have been committed in the order, are not only revealed in light of the things themselves, but one will likely also easily discover it from the inequality of the colours, as from the hollow unevenness of deep gaps and cracks that can be found everywhere in the open [NDR: ?] and disorderly [NDR: ?] work.

Junius places a good composition (schikking, ordonnantie) opposite a bad one. The good composition can be recognized by an overall propriety (welstand) of the painting. The bad composition, on the other hand, is characterized by disorder (onghevoeghelickheyd) and, in addition, the problem will also be mirrored in the unbalanced use of colours (onghelijckheyd der verwen) and a general unevenness or lack of balance (oneffenheid). As such, Junius describes the principle of composition as a main component of a good painting. This section is not included in the Latin edition of 1637. [MO]

onghevoeghelickheyd

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

De opperste volmaecktheyd der Schilderyen is voornaemelick daer in gheleghen, dat dese vijf hoofd-stucken malckander in ’t werck soo vriendelick ontmoeten en soo wel met malckander over een draghen, datse door haeren onderlinghen eendraght een sekere soort van aenghenaemheyd ofte welstandigheyd (die ghemeynlick de Gratie ende Bevalligheydt der Schilderyen ghenaemt wordt) ’t saementlick uytstorten: Soo en is oock dese Gratie in haeren eyghen aerd anders niet, dan een soete en gantsch vriendelicke over een stemmige van allerley volmaecktheden in een stuck wercks op een ghehoopt: Het is de beste versaemelingh van d’aller beste dinghen. […] Ghemerckt dan dat de gheestigheyd der Inventie ons ghemoed soetelick plaght te verlocken, dat de nettigheyd der Proportie onse ooghen vaerdighlick plaght tot sich te trecken, dat de bequaemheyd der verwen onse fantasie door een aenghenaem bedrogh seldsaemlick plaght te beguychelen, dat de levendigheyd des Roersels onse ziele kraghtiglick plaght te verrucken dat de ordentelickheyd der schickinghe onse sinnen op een gantsch wonderbaerlicke wijse plaght te belesen; hoe en sal doch die Schilderye gheen sonderlinghe kracht in onse herten uytstorten, daer in sich alle dese hoofd-stucken eensaementlick laeten vinden:

[Suggested translation, Marije Osnabrugge:] The highest perfection of the paintings lies foremost therein, that these five chief principles meet eachother so pleasantly in the work and coincide so well with eachother, that they extent a certain kind of agreeability or convenance (which are commonly called the Grace and the Charm [NDR: both would be translated as Grace in English] of the paintings): As such this Grace is nothing else in nature, than a sweet and rather friendly harmony of all sorts of perfections combined in one piece of work: It is the best collection of the very best things (…) Seen that the spirit of the Invention tends to sweetly seduce our mind, that neatnes of the Proportion tends to capably pull our eyes towards it, that the adequate use of colours tends to confuse our fantasy extraordinarily by a pleasant deceit, that the liveliness of the mouvement tends to enchant our soul powerfully, that the order of the composition tends to instruct our senses in a rather miraculous way; how than can the Painting not spread a remarkable power in our hearts, in which all these principles can be found together:

While moving towards the conclusion of the third Book, Junius explains that the perfection (volmaaktheid) of an art work lies in the agreement (overeenstemming) of the five chief principles (hoofdstuk), as described in the previous chapters. He uses different terms for this perfection: aangenaamheid (agreeability), propriety (welstand), grace (gratie), charm (bevalligheid). He goes on to list the most perfect state of the different principles: spirit (geestigheid) of invention, neatness (netheid) of proportion, an adequate use (bekwaamheid) of colours, liveliness (levendigheid) of the movements and order (ordentelijkheid) in the composition. [MO]

gratie · bevalligheid · aenghenaemheyd

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → beauté, grâce et perfection
CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Het welschicken van dagen en schaduwen by een, is een van de principaelste hooft-banden daer een goet Schilder mede verciert dient te zijn, om de wel-standigheyt die de selve onse Konst aen brenght: want de schaduwe by een ghevoeght zijnde op haer behoorlijcke plaets, gheven sulcken tooverachtighe kracht, en wonderbaerlijcke welstandt; dat veel dinghen, die nauwelijcx door gheen Penceelen met verwen zijn na te bootsen, seer eyghentlijck doen schijnen. Want de kracht die de levende en wesentlijcke dingen hebben, schoon haer schaduwen ghestroyt zijnde, onder een haspelen, ende evenwel noch een welstandt hebben; soo konnen wy, om de onvolmaecktheyt die in ons noch overigh is, het selve in onse wercken gheen welstandt gheven, noch soodanighen kracht als sy ons voor komen; dan als wy het selve wel te weghe konnen brenghen, wanneer wy de schaduwe, en het licht, ghesamentlijck met goede orderen by een gheschickt hebben […]. Even so gaet het hier met onse verdeelde schaduwe toe, dewelcke, soo langh alsse van een verspreyt zijn, en konnen het ghesicht van de Lief-hebbers niet in nemen. Want wy moeten door schijn eyghentlijcke kracht (soo noem ick het) het ghesichte der Konst-beminders, door een, eendrachtelijcke goede orderen der 'tsamen-voeginghe van licht en schaduwen, overweldighen en in nemen. Soo dat dan voor al het wel schicken der schaduwe niet simpelijck gheseyt en moet werden noodich te zijn; maer van alle Schilders, wie het oock soude moghen wesen, op't hooghste moet betracht werden.

[proposition de traduction, Léonard Pouy:] Le bon arrangement des jours et des ombres est l’une des principales couronnes dont doit se parer un bon peintre, car il apporte à notre art sa bienséance. Car lorsque les ombres sont arrangées à leurs propres places les unes à côté des autres, elles possèdent un pouvoir tellement enchanteur et une convenance si merveilleuse, qu’elles font apparaître comme tout à fait vraies certaines choses qu’il est difficile d’imiter avec un pinceau et des couleurs. Car la puissance d’effet que les objets vivants et réels possèdent suffit à leur conférer leur bienséance, même lorsque leurs ombres sont dispersées et confuses. Afin de dépasser cette imperfection que nous conservons dans nos œuvres, qui nous empêchant empêche d’atteindre cette bienséance, ni l’effet tel qu’il se manifeste à nous, nous devons arranger dans le bon ordre à la fois l’ombre et la lumière ensemble […]. [Métaphore du soldat sur le champs de bataille, ndr.] Il en va de même de nos ombres divisées, lesquelles ne peuvent capturer l’œil des amateurs tant qu’elles sont dispersées. Car c’est avec une force naturelle apparente (telle que je l’appelle) que nous devons dominer et nous emparer de l’œil des amateurs au moyen d’un bon arrangement de la conjonction des lumières et des ombres. Aussi n’est-il pas suffisant de simplement dire qu’il est nécessaire d’arranger les ombres correctement. Cela doit être mis en pratique au plus haut degré par tous les peintres.

Conceptual field(s)

CONCEPTION DE LA PEINTURE → lumière
EFFET PICTURAL → qualité de la lumière
CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Hier toe moet hy oock weten wat schoone ofte mismaeckte leden zijn, ’t geen uyt d’aenmerckingh van de schoonheden inde antique statuen geobserveert, kan geschickt worden. Wat dat bevalligheyt, grootsheyt en welstant aen een Beelt te wege brenght, ende voorts de mogelijcke buygingen, uyterste vermogen ende gebruyck van alle de leden en gewrichten met goede reden verstaen. Voeghter by dat hy oock kennisse behoorde te hebben door wat trecken, teyckens, ende opsichten men alle de passien en tochtige genegentheden van ’s Menschen herte, na de bysondere ontmoetinghe ende voorval kan uytdrucken

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] For this we should also know which are beautiful or deformed members, which can be sorted out from the observation of the beauties in the antique statues. Understand with good reason what the gracefulness, magnificence and harmony gives to a Figure, and furthermore the possible bends, the uttermost capacity and use of all members and joints. It can be added that he should also have knowledge by means of which lines, signs and views one can express all the passions and emotional inclinations of a Human heart after the specific encounter and occasion;

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

{Dat door de vlacke schaduwen vry wat goets wort voortgebracht.} Daer mach vry gelooft worden dat dese vlacke en snelle manniere van schaduwen, over al, en altijdt, als een onfeylbaren Gront-regel, een uytnemende Welstandt, Macht en lichamelijckheydt in uwe dinghen voortbrenght, waer doorse playsant voor het ooghe volkomender na ’t leven als eenighe manniere, en verstandigh na de Konst-regelen, sich wonderlijck welsullen komen uyt te heffen:

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] {That a lot of good things are caused by flat shadows.} It may be believed that this flat and quick manner of shading, everywhere and always, as an infallible Principle, causes an excellent Harmony, Force and corporeality in your things, through which they will wonderfully distinguish themselves as pleasing to the eye, more perfect after the life than any other manner, and wisely after the rules of Art.

This section is not included in the English translation. [MO]

Conceptual field(s)

Quotation

{Waer de Reflexien meest vallen.} Gelijck die haer somtijtds en na ghelegentheydt des Wercks inde Schaduwen, en op de kanten van sommighe, doch meest op ronde Lichamen, laten sien; insonderheydt op sulcke, dewelcke veel effender, gladder en blinckender zijn, als dat dinck is, van welck het Licht veroorsaeckt wort; en dit noemtmen Reflexien. {Hoe de Reflexien worden voortgebracht.} Sy komt in ’t gemeen daer uyt voort, dat als de boven vlackte van eenigh Lichaem met Licht gheslagen wort, alsdan ghelijck de Weersteuyt van eenen Bol met sijn Licht te rug springt, en Reflexseert op het naest beschaduwe Lichaem dat teghen over hem is; gelijck wy de verscheyde werckingen en Bewijs-reden daer van, in ons laetste Boecken sullen voortbrengen.
En al-hoe-wel dit in het Teyckenen een welstandt geeft, vermits het oock in ’t leven gesien wort, so salmen hem seer voorsichtigh dragen om deselve niet al te veel te ghebruycken; Want daer door een Coperachtige Blinckentheydt veroorsaeckt wort, dat by na als Glas doorschijnigh is. {Men moet geen onnodige Reflexien maken.} En hierom moetmen (het zy dan datmen na Playster ofte het leven Teyckent,) altijdt acht geven dat de reden van u doen daer in kan gevonden worden; dat is, dat de oorsaeck vande meer of minder Reflexien, of geen Reflexie, volkomentlijck kan gesien worden.

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] {Where the Reflections mostly occur.} Like those who sometimes show them according to the circumstances of the Work in the Shadows, and on the edge of some, but mostly on the round Bodies; especially on those, which are much more even, smooth and shining, than the thing by which the Light is caused; and this is called Reflections. {How the Reflections are made.} In general they occur when the upper part of any Body is touched by Light, like a reverberation bounces back from a Ball with its light, and reflects on the closest shadowed Body that is opposite; like we will discuss the different effects and Proof of it in our last Book. And although this provides a harmony in the Drawing, as it is also seen in the life, one will use it very carefully not to use it too often; because it causes a Coppery Glittering, almost transparent like glass. {One should not make unnecessary Reflections.} And therefore one should (whether one draws after Plaster or life,) always pay attention that the reason for your action can be discerned; that is, that the origin of many or few Reflections, or lack of Reflection, can be seen completely.

Conceptual field(s)

Quotation

Dies is het bespottelijk dat een meester de fraeyicheden in de deelen zouw waerneemen, en den welstand van het geheel verzuimen. Parrasius achte dit Hooftstuk der konst boven alle andere [...].

[BLANC J, 2006, p. 137] Il est méprisable qu'un maître observe le charme des parties en négligeant la beauté d'ensemble que doit faire le tout. Parrhasius estimait que cette partie de l'art était supérieure à toutes les autres.

Conceptual field(s)

Quotation

DE Landschappen en uitzichten geeven aen de Historyen een groote welstant, maer zy moeten eygen en natuerlijk zijn.

[BLANC J, 2006, p. 248] Les paysages et les perspectives donnent aux histoires une grande [ndr : convenance].

Conceptual field(s)

GENRES PICTURAUX → peinture d’histoire

Quotation

{Samenbeweging} LAet uwe figuuren met malkanderen een welstandige beweging hebben: [...].

[BLANC J, 2006, p. 316] {Le mouvement d’ensemble.} Faites en sorte que le mouvement de vos figures soit beau dans l’ensemble.

Conceptual field(s)

L’HISTOIRE ET LA FIGURE → action et attitude

Quotation

In korten tijdt eenich ding met een losse zwier een welstant te geven, is zoo verwonderlijk niet, als met vernuftigen arbeit 't zelve tot het uiterste toe uit te voeren.

[BLANC J, 2006, p. 368] Il n’est pas aussi admirable de donner en peu de temps du mouvement et de la [ndr: convenance] à une œuvre que de l’achever par un ingénieux travail.

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Daerom hebben groote meesters ook wel dingen, die in 't eerste aenleggen een gelukkige welstant hadden, onopgemaekt gelaten, van vreeze dat zy die zouden bederven. Zoo kan 't ook gebeuren dat de grondverwe uwes doeks of paneels in't koloreeren te pas komt, en met eenige duwkens geholpen, uwen arbeyt verlicht.

[BLANC J, 2006, p. 471] C'est pourquoi les grands maîtres ont bien laissé inachevées les choses qui avaient d'emblée une heureuse [ndr: convenance], de peur de les gâter, comme il peut arriver également que la couleur de fond de votre toile ou de votre panneau convienne à votre coloris, et aidée de quelques petites touches, vienne soulager votre travail.

Conceptual field(s)

MANIÈRE ET STYLE → le faire et la main
CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

En alhoewel die geen, welk van de Proportie der Menschbeelden hebben gesproken, leeren datmen de Lichamen met 7 met 8 en met 9 Hoofden moet bepalen, (onder welk de Proportie van 8 Hoofden, wel voor de Schoonste gehouden werd) egter er moet menniet meenen datmen altijd verpligt is, een van de geseyde Maat-Wetten soo stipt te volgen, datm’er niet van sou mogen afwijken: Dewijl het Leven en de Voor-beelden der frayste Meesters ons genoegsaam aanwijsen, datse daar in met groote Welstand konnen Verschillen. Met moet dan aanmerken, dat de Proportie-Regels alleen dienen, om van de saak yts vast en seker te stellen; Op datmen aanwijse, dat wanneermen de gestelde Regel Voorsigtig nawandelt, datmen geheel buyten Dwaling, en algemeene Berisping sal blijven. De vast gestelde Regelen selfs, Leeren genoegsaam, ’t geen wy voor hebben te seggen: Want nadien by yeder meer dan een Regel gegeven werd, die doch alle uyt het Voor-beeld der onbelemmerde Natuur geput zijn; Soo volgt ten minsten dat de Lichamen op verscheyden Wijsen konnen schoon Geproportioneerd zijn. {Hoe die Verscheyde en nochtans goed konnen zijn.}

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] And although those who discussed the Proportion of Human Figures explain that one has to determine the Bodies with 7, 8 and 9 Heads, (amongst which the Proportion of 8 Heads is perceived as the most beautiful), one should however not think that one is always obligated to follow one of the said Laws of Measurement so closely, that one were not to diverge from them: While the Life and the Examples of the best Masters clarify sufficiently that they differ with great harmony in this. One should take notice that the Rules of Proportion only serve to ascertain some things about the matter; In order to point out, that when one carefully follows the formulated Rule, one will completely stay away from errors and general reprimands. The formulated Rules themselves teach sufficiently that which we intend to say: Because afterwards more than one Rule was provided for everything, although they were all based on the Example of the unspoiled Nature; From this it follows at least that Bodies can be beautifully proportioned in different Ways. {How they can be different and still good.}

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Men moet de Schilder-Konst niet vergeten aan te merken datter driederley Proportien in agt te nemen zijn, die hoeveelse van malkander mogten verschillen, nochtans alle binnen de Palen der mogelijkheyd moeten gehouden werden. Daar is onses agtens een Natuurlijke en Maatredige Proportie; tot welke de Proportie des Welstaans, en de Bevalligheyd moet bygevoegd werden. En soo langh de Mensch beelden na een van dese dry Geslagten, of na alle dry te gelijk verstandelijk geleeft werden, sullense buyten Berisping zijn. De twee eerste staan altijd vast; en tot de laatste neemtmen alleen sijn toevlugt, wanneer de Natuurlijke Wet-maat ophoud, of ons dregd te verlaten, dat is, wanneerse in sekere Verkiesing soodanigen gratie noch verscheyde aardige Verkrampingen niet kan toelaten, als de noodsaak en welstand, van een sonderlinge Actie ons afvorderd; In welke gevallen men sich dikmaal belemmerd en bedrayt vind; {Wanneer en hoe de dryderley Proportien geoeffend werden.} Om genoeg te laten blijken datmen de Maatredige Proportie den Bons verlaat, moetmen ’t gebrek van dien so veel sien te bedekken datmen ten minsten d’ontbeering niet ligt ontwaar werd: of soo een verstandig Oog dat ontdekken kan; soo moet de Welgeschiktheyd en Welbedagte Actie soo Deugdsaam zijn, datse den Beschouwer geheel kan innemen, en verpligten die eer te prijsen dan te veragten. Want een verstandig Mensch kan seer ligt afsien, waar en in welke geval of noodsaak, men de Schilderkundige Vryheyd, heeft weten tot sijn voordeel aan te grijpen of waar het verstand heeft stil gestaan.

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] One should not neglect to mention regarding the Art of Painting that there are three types of Proportion to take into account, which – no matter how much they may differ from eachother – nevertheless must all be considered to fall within the possibility. We believe there is a Natural and Mathematical Proportion; to which the Proportion of Harmony and the Gracefulness should be added. And as long as the Human Figures occur judiciously according to one of these three Types or to all three simultaneously, they will be without Reprimand. The first two are fixed; and one may only resort to the latter, when the Natural Law of Mesure seizes to exist or threatens to leave us, that is, when she cannot allow such grace nor different nice Contortions in a certain Decision, if the necessity and harmony of a special Action demands from us; In which cases one often finds himself impeded and obstructed; {When and how the three sorts of Proportion should be practiced.} To show sufficiently that one leaves the Mathematical Proportion, one should attempt to hide the flaws of it as much as possible so that at least the deprivation is not easily recognized: or so that a wise Eye can discover it; as such the well-composed and well-invented Action are so virtuous, that they can conquer the Spectator completely, and oblige him to praise it rather than to despise it. Since a sensible Man can easily understand, where and in which case or necessity one has managed to use the painterly Freedom to his advantage or where the mind did not function.

Conceptual field(s)

L’HISTOIRE ET LA FIGURE → proportion
CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Albertus Durer plagt te seggen: al wat boven de nood is, geeft geen Welstand. Voorwaar in dien die groote Meester die Les alsints wel in agt genomen had, het soude noch Loffelijker van hem gedaan dan wel van hem gesproken zijn.

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] Albrecht Dürer tended to say: all that is besides necessity does not provide Harmony. Indeed if this great Master had taken that Lesson into account, it would have been even more praiseworthy of him or talked about him.

Goeree refers to the value of Dürer’s writing, while dismissing the artist’s neglect of his own wisdom. [MO]

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

De Beelden (om daar mede aan te vangen) moet een Schilder eerst aanleggen, ’t zy in een Kamer, Landschap of andere vergaderplaats van menschen.
{Kamern.} In een Kamer maakt men niet onvoegelijk, ’t agterste, dat verst afwijkt, op het laatste: {Landschappen.} dog in een Landschap na de beelden (als’er in koomen door de geschiedenis of vermaak) de logt, bergen en gronden van agteren na de voorgrond toe, en als zulx is gedaan, verçiert men ieder grond met zijne boomen, kasteelen, huisen tuinen enz. elk voorwerp en grond volgens die kragt en flaauwheid; die de nabyheid of verheid na evenredenheid volgens de doorzigtkunde gebied.
{Bloemstukken.} Een Bloemschilder mag wel eerst zijne bloemen en bladeren schilderen, die in ’t sonneligt dan die in de schaduwe koomen; […] waar na hy zijn hof of landschap zoodanig kan behandelen, als hy oordeelen zal, dat de welstand van zijn bloemen (of ook vrugten) die zijn voornaamste oogmerk zijn zullen toelaaten.
{en Zeestukken.} In
Zeestukken legtmen eerst de logt en ’t water aan, […]

[translation: BEURS, en préparation, transl. Myra Scholz:] {About human figures} Human figures (to begin with them) should be painted first, whether in a room, a landscape, or some other place where people gather. {Rooms} In a room there is nothing wrong with painting last what is furthest away, receding in the distance. But in a landscape, after placing the human figures (included either for reasons of history or pleasure), one paints the sky, mountains, and grounds from the background to the foreground, and when this has been done, adorns each ground with its trees, castles, houses, gardens, etc., giving each object and ground the intensity or faintness corresponding to its nearness or distance, as perspective dictates. {Floral pieces} A painter of flowers can first paint the blossoms and leaves that appear in sunlight, then those in shadow, […] After that he can deal with the garden or landscape in a way that, in his judgment, is in keeping with the well-executed flowers (or fruits), which are his prime subject. {and sea pieces} In sea pieces one first lays in the sky and water, […]

Conceptual field(s)

Quotation

De Kleedinge waar mede men de Beelden omslingert, moeten zodanig in haar plojen rondom de leeden die zy bekleeden geschikt wezen, datmen op de partyen die door den grootsten dag bescheenen werden, geen ployen ziet die met donkere schaduwe bedekt zyn, noch die ook een al te sterken dag ontfangen: wel oppassende geen valsche ommetrekken te maken, die het beloop der Leeden breeken of doen verliezen, en ook door Schaduwen die al te veel gehakt, en dieper als het naakt van ’t Lichaam dat zy bedekken, konnen wezen, maar de kleedinge moeten zodanig geschikt zyn, dat zy geen kleedinge zonder Lichaam gelyken, dat’s te zeggen ophoopinge van stoffe zonder steunzel. Altyd moet men schoone en grootse partyen van ployen zoeken te krygen, zo veel ’t mogelijk is, en dezelve met goed oordeel plaatzen en stellen. Op de verkortende partyen moeten veel meerder plooyen komen, als op de plaatzen die niet verkorten. In verbeeldinge van velerhande figuren, moetmen vooral in agt neemen verandering in de Kleeding te brengen: te weeten de Stoffen van verscheide soorten, zwaar of licht, naar de waardigheid en overeenkominge der Beelden, tyden, plaatzen en gewoontens: werkende of eenvoudig, volgens de welvoegelijkheid der voorvallen, die min of meer grootsheid nodig hebben, om de bevalligheid en welstand van ’t geheel.

[suggested translation, Marije Osnabrugge:] The clothing which one hangs around the figures should be arranged in such a way in folds around the limbs, that one does not see any folds that are covered with dark shadows on the parts that are lit by the greatest light, nor those who receive a light that is too strong: however paying attention not to make false contours that break the direction of the limbs or derogate them, and also by the shadows that have to be too cut-up and deeper than the nude of the body they cover, but the clothing should be arranged in such a way, that it does not appear to be clothing without body, that is to say a pile of fabric without support. One should always attempt to obtain beautiful and large parts with folds, as much as possible, and place and compose them with good judgement. On the foreshortened parts there have to be much more folds than on the places that are not foreshortened. In the depiction of multiple figures one should especially consider to bring variety in the clothing: that is fabrics of different types, heavy or light, according to the status and accord of the figures, times, places and customs: moving or simple, after the propriety of the situations, that need more or less grandiosity, for the gracefulness and harmony of the whole

term translated by ANSTÄNDIG

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Om nu niet vergeefs te arbeiden, zo moetmen voornamelyk in acht neemen, dat de algemeene houding, wel waargenomen word: dat de tinten en verwen zodanig geschikt zyn, dat na vereis der wyking en afstand, en het stuk uit der hand gezien werdende, alles een volkomen welstand heeft, en zyn behoorlyke eigenschappen bezit: dan zal 'er weinig moeiten tot het opmaaken verëist worden.

[D'après DE LAIRESSE, 1787, p.62:] Pour ne point faire du travail inutile, il faut avoir soin de bien observer la perspective aérienne, & que les couleurs & les teintes soient disposées de manière qu’en regardant un tableau à un certain éloignement, il y a un parfait accord dans l’ensemble ; en ne negligeant point non plus les fuites & les distances : de cette façon on trouvera une grande facilité dans l’éxecution de l’ouvrage.

term translated by /
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

Quotation

HIer is geen twyffel aan, dat men veel voordeel ontmoet, in het opschilderen van een welgedoodverwd stuk, in welk een goede houding, koleur en welstand is waargenomen. Wy behoeven onze gedachten niet meer daar mede te bezwaaren, maar kunnen met een dubb'le ernst die elders op aanleggen, zo om byzondere gedeeltens zuyver en zindelyk aan te leggen, die op te maaken, en op de voorige welstand verder te arbeiden.

[D'après DE LAIRESSE 1738, p. 7:] If a Piece be well dead-coloured, and have a good Harmony and Decorum, we certainly render the second Colouring the more easy ; for then we can unbend our first general Thoughts, and apply them solely to lay neatly and finish particular Parts, and so to work on the former good Ground.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Het is zeker dat alle stilstaande beelden, 't zy man of vrouw, moogen om der welstand wille, maar op één been rusten en het gewicht des lichchaams draagen, en nimmer op beide te gelyk […]

[D'après DE LAIRESSE 1787,p.94:] […] toute figure tranquille, tant d’homme que de femme, pour avoir une attitude belle & pittoresque, ne doit porter le corps que sur une seule jambe; position qui occasionne un renflement dans l’une des hanches.

term translated by GRACE
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance
L’HISTOIRE ET LA FIGURE → action et attitude

Quotation

Door de Perspectief willen wy te kennen geeven min of meer kracht naar de trant des Vinders: de Koleur, desgelyks min of meer schoon: en ten derden de manier of Penseel, dat het een met het ander overeen kome. Is het Stuk mals en natuurlyk geschilderd, dat de Stoffagie of toepassinge desgelyks mals en uitvoerlyk gehouden werd: is het kloek en luchtig aangetast, even het zelfde; zodanig dat het gehele Stuk niet alleen een generaale welstand daar door verkryge, maar, dat meer is, van ééne hand schyne geschilderd te weezen

[D'après DE LAIRESSE 1787, p.210:] Par la perspective, nous entendons ici l’art de mettre plus ou moins de force dans l’exécution, suivant la manière de celui qui a composé le tableau ; par le coloris, nous voulons dire la beauté des couleurs locales, soit pures soit franches, ou rompues ; & par le maniement du pinceau, il faut comprendre un accord dans le faire des deux coopérateurs. Si, par exemple, le tableau est d’une exécution finie et moëlleuse, les ornements ou les accessoires doivent l’être de même ; est-il exécuté d’une manière facile ou heurtée, que le reste suive ce même faire, afin que tout soit d’accord & dans une parfaite harmonie.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

Quotation

Al het geene ik hier wegens de schikking der koleuren gezegd heb, is niet te verstaan van een beeld alleen, maar voor alle gelegentheden; zo wel op malkander passende, als ook boven, neven of by malkander […] Als men maar gedenkt, dat een heele koleur met weêrschyn, en een weêrschyn met een heele koleur moet geschakeerd werden, zal men bespeuren wat een ordentelykheid in deze zaak waar te neemen is, om een welstand te doen voortkomen en het oog te voldoen.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 343:] […] la disposition des couleurs ne doit pas être appliquée à une figure seulement ; mais peut servir dans toutes les circonstances, en plaçant ces couleurs les unes sur les autres, ou les unes à côté des autres. […] En se rappellant qu’une couleur unie doit être nuancée avec une couleur mêlée ou changeante, & une couleur changeante ou mêlée avec une couleur franche ou unie, on s’appercevra facilement quelle convenance il faudra observer pour qu’il en résulte un accord qui plaise à l’œil.

term translated by DECOROUS
term translated by WOHLSTÄNDIGKEIT

Conceptual field(s)

Quotation

Doch menigmaal zien wy iets fraays, 't geen zich wel opdoet in de natuur; daar nochtans de reden, waarom het zelve zulk een cierlyke welstand heeft, aan ons verborgen blyft. By dusdanige gelegentheden moeten wy regels van de konst der schikking doorloopen, en zien met welke derzelve die voorwerpen overeen komen; en daar na die van de houding; wanneer men haast een begrip van de welstand, welke op reden steunt, zal bekomen.

[D'après DE LAIRESSE 1738, p. 174-175:] It must be granted, that in every Part of the Art Nature is our Pattern, since she disposes herself in the most perfect Manner. If we at any time discover something fine and pleasing in her, (which we often often do) and yet know not the Reafon why it has such Elegance and Decorum, we ought to consult the Rules of Disposition and Harmony, and examine with which of them the Objects agree; by which Means we shall soon apprehend what Decorum is, and on what Reafon founded.

In both the French (1787) and English (1738), we recognize the difficulty of the translators in translating the Dutch term 'houding', which they confuse and fuses with 'welstand'. [MO]

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Deze vertoog-schets wyst ons aan de ongelykheyt der voorwerpen in een Ordinantie, en hoe men dezelve na de konst voegelyk, het een hoog en het ander laag, benevens hunne kracht, zal schikken, om een veranderlyke welstand te verkrygen […] Wat aangaat de kracht, die bestaat in licht tegen donker, en donker tegen licht: want buiten de koleur, is 'er anders geen middel om de voorwerpen tegens malkanderen te doen afsteeken als deze.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 363:] Cette esquisse nous fait voir le contraste des objets, & de quelle manière il faut les disposer suivant l’art, les uns hauts, les autres bas, pour obtenir de l’accord & de la vie [NDR : litt. une convenance changeante] […] Quant à la force ou à l’effet, il consiste dans la disposition du clair contre l’obscur, & de l’obscur contre le clair ; car, excepté les couleurs, il n’y a point d’autre moyen de détacher les objets les uns des autres.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTÄNDIGKEIT

Conceptual field(s)

Quotation

Derhalven geeft de ongelykheid der voorwerpen een byzondere welstand en aangenaame cierlykheid.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 372:] On voit donc que le contraste des objets peut donner un certain mouvement [ndr : litt. convenance] & une certaine grace aux ouvrages de l’art.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

Quotation

DE verscheidene lichten in een Stuk oordeelen zommige dat onmogelyk wel konnen staan: want, zeggen zy, indien het goed was, zo zouden Raphaël, Carats, Titiaan, Poussyn, en andere braave Meesters meer die manier wel voor goed gekeurd, en niet verworpen hebben. Ja de Fransche Academisten, voegen zy'er by, die tot zulk een hoogen top gereezen zyn, besluiten eenpaariglyk, dat men niet als een eenig licht in 't algemeen zal gebruiken; verwerpende een Schildery dat meer als een licht vertoond. By gevolg oordeelen zy, dat de gezegde lichten maar een vinding zyn van Hollandsche Meesters, die het Antiek niet verstaan, welke maar alleen de natuurlykheid beoogen, om de onkundigen aan te lokken. Waar op ik zeg, dat, hoewel Raphaël, Poussyn, en andere groote Konstenaars het zelve in hunne Werken niet getoond, maar zich enkelyk aan een algemeen licht gehouden hebben, zulks niet en spruit uit een verachting of verwerping van het zelve, als of het tegen de natuur en konst zoude stryden; maar alleen dat zy 'er toen noch niet om gedagt, of 'er van geweeten hebben: alzo de Konst toenmaals in die deelen haare volmaaktheid noch niet had bereikt of verkreegen. Niet dat ik zeg, dat zulk een Stuk met verscheidene lichten beter is, als met een alleen 't geen natuurlyk is verbeeld; maar wel dat, als het zo te pas komt en konstig uitgewerkt is, het een schildery een veranderlyke welstand byzet [...]Met deze voorbeelden meen ik genoegsaam verklaard te hebben de natuur en werking van verscheidene lichten; als mede hoe voordeelig de kennis daar van is, zo wel in zon-als gemeen licht, ten opzichte van de veranderlykheid, zo wel in Landschappen als in andere verkiezingen; daar en boven de overvloedige middelen, die daar uit voortkomen, tot verrykinge onzer Ordinantien, en boven de gemeene trant.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 441-445:] Il y en a qui pensent que plusieurs différentes espèces de lumière doivent faire un mauvais effet, quand elles se trouvent ensemble dans un tableau ; car, disent-ils, si cela n’étoit pas, Raphaël, le Carrache, le Titien, le Poussin, & d’autres grands maîtres, en auroient fait usage dans leurs productions. Les peintres François même, ajoutent-ils, qui sont parvenus à un si haut dégré de perfection, sont unanimement d’avis qu’il ne faut employer qu’une seule lumière générale dans un tableau, & rejetent ceux où il y en a davantage ; d’où ils concluent que ces doubles lumières sont une invention des peintres Hollandois, qui ne connoissent pas l’antique, & qui ne font qu’imiter servilement la nature, pour mieux plaire aux ignorans. A quoi je réponds, que quoiqu’il soit vrai que Raphaël, le Poussin, & d’autres grands maîtres, n’aient pas introduit ces doubles lumières dans leurs ouvrages, & se soient contentés d’un jour général, il ne faut pas l’attribuer à leur mépris pour cette méthode, comme si elle étoit contraire à la nature & à la vérité [ndr : art]; mais seulement parce qu’ils l’ignoroient encore, & qu’elle ne leur est pas entrée dans l’esprit ; car l’art n’étoit pas encore parvenu de leur tems, à ce dégré de perfection dans cette partie, auquel on l’a porté depuis. Je ne prétends pas néanmoins qu’un tableau où l’on a employé différentes lumières, soit meilleur que celui où il ne règne qu’un jour général bien rendu ; mais je veux seulement faire entendre que différentes lumières ménagées avec intelligence [ndr : avec art], peuvent contribuer à donner une élégante diversité [ndr: litt. convenance changeante] à une production de crois que ces exemples suffisent pour faire comprendre la nature & l’effet de différentes lumières, & combien la connoissance en est nécessaire aux artistes, soit, pour l’emploi de la lumière du soleil, ou pour celle du jour ordinaire, tant dans les paysages que dans toutes les autres espèces de compositions.

term translated by ELEGANCE
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

Quotation

Tot aanmerking der geenen, die groote liefhebbers in het schilderen van Zonnelichten zyn, dient, dat het Zonnelicht zeer bekwaam is om gebruikt te worden in het verbeelden van Offerhanden, Gevechten, Bagchanaalen, Dansseryen, Herdersgezelschappen, en veele andere vrolyke voorvallen en geschiedenissen, in welke een groot gewoel vereischt word: doch zeer hinderlyk en geensins eygen in Raadts-en Rechtspleegingen, Maaltyden, Konstschoolen, byzondere plechtigheden van Hewelyks-en andere omstandigheden. Maar het Wolklicht geeft een ongemeene welstand en natuurlykheid in staatige voorvallen, als Raadtsvergaderingen, Rechtspleegingen, en zaaken van ontzag en groot gewicht. Het derde der Lichten, daar wy van gesproken hebben, is eigen aan treurige Gevallen, stervende Persoonen en Begraavenissen, of diergelyke geschiedenissen waar in de treurrol regeert en het oppergebied voert, inzonderheid als zulks in de opene lucht is voorgevallen.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 465-466:] Nous observons ici, pour la satisfaction de ceux qui aiment à se servir de la lumière du soleil, qu’elle est propre à la représentation de sacrifices, de batailles, de bacchanales, de danses, de jeux champêtres & de plusieurs sujets gais & qui demandent beaucoup de mouvement & d’agitation ; mais qu’elle ne convient pas aux sujets sérieux & tranquilles, tels que conseils & assemblées de magistrats, fêtes nuptiales, banquets, séances académiques, auxquels la lumière ordinaire du jour donne une grande vérité [ndr : litt. naturalité] & une certaine bienséance. La troisième espèce de clarté dont j’ai parlé, c’est-à-dire, celle des lumières artificielles, est convenable aux sujets tristes & mélancoliques, tels que ceux où il s’agit de l’instant suprême d’une personne, ou de quelque pompe funèbre & lugubre ; sur-tout quand la scène se passe dans un site ouvert.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

Quotation

De verstandige Meesters verkiezen altoos den bekwaamsten tyd, of uur van den dag, met het voorval der geschiedenis best overeen komende. Dit uur geeft een byzonder groot voordeel door deszelfs mezzetinten; vertoonende ons alles in zyne eigene natuurlyke koleur: en dit wel waargenomen zynde, veroorzaakt een ongemeene bevalligheid en welstand voor ons gezicht.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 467:] […] un sage peintre doit toujours choisir le tems & l’heure qui conviennent à l’histoire qu’il veut mettre sur la toile. La lumière de cette partie du jour est agréable par les demi-teintes qu’elle produit, parce qu’elle nous présente tous les objets avec les couleurs locales [ndr : litt. naturelles]qui leur sont propres ; de sorte que l’artiste qui observe bien ses convenances ne peut manquer de faire un ouvrage plein de grâce & de verité [ndr : bienséance].

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

EFFET PICTURAL → qualité des couleurs

Quotation

[…] zo stellen wy voor eerst vast, dat de lucht in een Landschap het voornaamste is, waar uit alles, dat 'er in het heele Stuk is begreepen, het zy verschiet, water, velden, boomen, en wat 'er meêr vereischt word, haar volkomen welstand en natuurlykheid moet verkrygen, 't zy in morgenstond, middag of avond, ja zelfs de nacht: want zo als de lucht verandert, veranderen alle de voorwerpen die van haar bescheenen worden.

[D'après DE LAIRESSE 1787, p. 502:] […] je commencerai par poser, comme un principe certain, que c’est l’air ou le ciel [ndr : dans un paysage] qui donne de l’accord & de la vérité à tous les objets d’un tableau, suivant les différentes parties du jour & même de la nuit ; car le ton de tous les objets change suivant la disposition de l’air. […]

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

Derhalven blykt het, dat de achtergronden zeer veel tot de bekoorlykheid en gracelykheid der voorwerpen toebrengen: ja, ik durf zeggen, dat de welstand meest daar van afhangt: en hoewel veele waanen, dat een donkere of zwarte grond altoos by een Pourtrait wel staat, zulks gaat niet vast; want, gelyk zo even gezegt is, ieder byzondere ko-leur der voorwerpen vereischt een anderen achtergrond. […] Behalven dit, indien diergelyke dingen als vaste grondregels ondersteld wierden, zo zoude deze Konstoeffening eer na een ambacht als konst gelyken: want een donkere koleur tegens een donkere grond kan geen goed uitwerksel geeven. Die van een witte of bleeks, daar tegen, is te hard. By gevolg moet dan een verstandig man besluiten, dat in beide de middelmaat en een gezond oordeel vereischt worden, op dat de eene koleur de andere te gemoet kome. Zo gaat het ook men de kleeding. […] de koleuren van het naakt minder of meerder, of al te veel kracht ontfangen door de bykoleuren van gronden en achterwerk.

[D'après DE LAIRESSE 1787, vol. 2, p. p.154:] Il paroît donc que le fond contribue beaucoup à la beauté & à la grace des objets peints ; j’ose dire que le bon effet en dépend, pour ainsi dire, entièrement ; & quoique plusieurs peintres pensent qu’un fond obscur ou noir même, convient toujours à un portrait, cela ne doit pas être considéré comme une règle, puisque chaque couleur locale des objets demande un fond particulier […] De plus, si de pareils principes devoient être considérés comme certains, l’art ne seroit alors absolument plus qu’un métier ; car une couleur sombre contre un fond obscur, ne put pas produire un bon effet ; & un fond blanc ou clair fera paroître ces objets trop durs : il faut donc prendre un juste milieu, afin que la couleur se marie bien l’une avec l’autre Il en est de même des draperies […] Les couleurs du nu reçoivent en général, trop de force des couleurs accessoires, & des fonds.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTÄNDIGKEIT

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance

Quotation

ik spreek ten opzichte van 't gebruik en de welstandigheid, konnende het een niet zonder het ander gaan; want geen ding is schoon zonder eigenschap [...]In het schilderen van een goed Gebouw is, buiten de Bouwkonst, noch meer als de perspectief en 't coloreeren waar te neemen. De ordentelyke schikking, waar uit de bevalligheid en cierlykheid voortkomt, moet 'er by weezen, of 't is mis. De ordentelyke schikking bestaat in de deelen, tot het voortbrengen van een schoon stuk werks, door konst te samen te voegen; waar door zy elkanderen deugd doen door verkwikkende veranderingen, ja zoda- nig, dat zy een behaagelyke figuur aan ons gezicht vertoonen.

[D'après DE LAIRESSE 1787, vol. 2, p. 192-193:] Je parle ici de la convenance & de l’usage qui doivent toujours se trouver ensemble ; car rien ne peut être beau s’il n’a pas les qualités requises ; & il en est de ceci comme d’une femme habillée en homme & du contraire […] Pour bien représenter en peinture un édifice, on doit y observer, outre les règles de l’architecture, celles de la perspective & du coloris ; & il faut qu’on y trouve une disposition régulière et élégante, sans quoi on manque absolument son but. La disposition régulière consiste dans la symétrie des différens membres de l’édifice, de manière qu’ils servent à faire sortir davantage leur beauté mutuelle & qu’il en résulte une agréable variété, & un tout qui flatte l’œil.

term translated by DECORUM
term translated by WOHLSTÄNDIGKEIT

Conceptual field(s)

Quotation

De aloude Beeldhouwers onderrechten ons van duizenderhande aardige uitvindingen en omstandigheden der Historien, waar van zy de oplossing geeven; ons leerende de gewoontens der Ouden, der zelver Godtsdienst, verscheidene kleedingen, wapenen, enz. vermits alle die dingen van een zeer naauwkeurig onderzoek en oeffening zyn. Het is ook niet door gebrek van verstand, dat men de Antieken als de volmaaktste modellen van welstand en treffelijke overeenkomste heeft voorgesteld […]

[D'après DE LAIRESSE 1787, vol. 2, p. 429:] Les ouvrages des anciens statuaires servent à nous instruire de mille choses propres à éclaircir l’histoire, & à nous rendre familiers avec les usages & les costumes de leur tems [ndr : les Anciens], qui, à tous égards, méritent notre attention, & dont un bon artiste doit être parfaitement instruit. Ce n’est pas non plus sans raison qu’on propose les statues antiques, comme des modèles [ndr : de bienséance et de concordance] de beauté, d’élégance & de bon goût […]

Anciens (les)

term translated by ELEGANCE
term translated by WOHLSTAND

Conceptual field(s)

CONCEPTS ESTHETIQUES → convenance, bienséance